‘t Eylandt den Doel
Deze streek was lang een eiland. De stroom bracht goede en kwade winden met zich mee. De scheldeklei smeet een vruchtbare laag op het land. De inpoldering bracht rijkdom. Dijken werden opgeworpen. Met de komst van statige boerenhoven veranderde de kleigrond in gouden korenschoven. In de 17de eeuw kreeg het dorp met zijn unieke dambordstructuur vorm. Ondanks overstromingen, oorlogsgeweld en havenuitbreidingsplannen staat dit erfgoed nog steeds overeind. Gehavend of niet, koester het.
Oorsprong
Deze plek was in de 13de eeuw bekend als ‘de Doolen’. Het woord verwijst naar ‘aangeworpen land’ of ‘grenswater’ en is verwant met het woord ‘dal’. De meervoudsvorm duidt op een geheel van eilandjes.Tot in de 18de eeuw bleef Doel een eiland – ’t Eylandt den Doel – te midden van ondergelopen land. Oorspronkelijk was de Westerschelde een kleine zijarm van de Schelde, ‘de Honte’ geheten. De Schelde mondde uit in de Oosterschelde. Middeleeuwse vloeden en dijkdoorstekingen tijdens de Tachtigjarige oorlog verzwolgen de omringende lage polders, behalve Doel.
‘t Eylandt den Doel was volledig omringd door oude zeedijken Eén van de oudste dijken van Doel is Zoetenberm. Waar nu Prosperpolder ligt, klotste ooit de Zeeschelde tegen de ‘zouten berm’. Aan de landzijde was het water zoet. Vandaar wellicht de naam ‘Zoetenberm’.
Doel en de omliggende polders vormen de meest oostelijke uitlopers van de kustpolders. Deze Scheldepolders zijn de laatste getuigen van een uniek landschapsverhaal. Hier vind je op een oppervlakte van enkele vierkante kilometer bouwkundig en landschappelijk erfgoed van de late middeleeuwen tot nu. Dijkstructuren, boerderijen, statige schuren én de bijhorende dijkhuisjes waar de landarbeiders in werden ondergebracht geven aan de streek zijn unieke karakter. De dijkgehuchten Zoetenberm, Saftingen, Rapenburg en Ouden Doel herbergen op historisch, landschappelijk en ecologisch vlak een unieke rijkdom.
Doeldorp
De poldersite Doel kreeg zijn typisch dambordpatroon tijdens het Twaalfjarig Bestand, een intermezzo in de Tachtigjarige oorlog (1568-1648) tussen de Spaans-Habsburgse vorsten en de Nederlanden. Sinds de aanleg in 1614 werd aan die plattegrond niets meer gewijzigd. De voorname huizen van het dorp staan met de gevel pal op de hoofdstraten: pastorij, school, gemeentehuis, kerk. Dat maakt het dorp tot een zeldzaam voorbeeld van stedenbouw.
Toch heeft Doeldorp meer te bieden dan haar stratenpatroon. De getijdenhaven met een originele negentiende-eeuwse afwateringssluis of spuikom doet vandaag dienst als jachthaven, maar tot halfweg de twintigste eeuw was het een bloeiende vissershaven en de basis van de quarantainedienst op de Schelde. Boten die Antwerpen aandeden kregen hier controle van quarantainedokters.Wanneer er onder de bemanning besmettelijke ziekten waren uitgebroken, moesten de boten hier veertig dagen aan de ketting.Vandaar de term ‘quarantaine’. Doel telde niet minder dan vier dokters en evenveel riante doktershuizen. Het voormalige klooster speelde een hoofdrol in de opvang van zieken.
Het dorp telt tal van historische gebouwen. De Scheldemolen (1614) is, met zijn ligging op de zeedijk, een zeldzaamheid in Vlaanderen én Nederland. De molen, het Hooghuis (1643) en het negentiende-eeuwse Vergaert-orgel in de Onze-Lieve-Vrouwekerk zijn beschermde monumenten. In de Inventaris van Bouwkundig Erfgoed zijn 65 gebouwen opgenomen. Doel heeft geen hoogbouw. Het huidige kerkgebouw vormt al sinds 1852 de skyline. Net buiten het dorp levert sinds 1970 de kerncentrale stroom aan gans het land. De molen en de koeltorens – ambachtelijke en hoogtechnologische energiecentrales – staan broederlijk naast elkaar.
Schelde- en natuurlijk erfgoed
Samen met Schelde en schorren is de polder een Europees vogelhabitatgebied van betekenis. De Scheldeschorren zijn beschermd als landschap. Doel bevindt zich op de plek waar het afgevoerde zoete Scheldewater het instromende zoute zeewater ontmoet. Zeehonden, waadvogels en koeien kijken elkaar hier meer dan eens in de ogen. Het dorp en de polder herbergen één van de grootste populaties huis- en boerenzwaluwen van ons land.
De Schelde is steeds een levensader geweest, niet alleen voor Antwerpen. De Antwerpse brouwerijen werden tot ver in de negentiende eeuw van gerst voorzien door schippers uit Doel en Kieldrecht. Uit deze Scheldetrafiek is in de jaren twintig van vorige eeuw de rederij Flandria ontstaan. Doel was dan ook lange tijd ‘het Blankenberge’ van de Antwerpse burgerij. Duizenden dagjestoeristen komen nog steeds uitwaaien op de dijk.
Oorlogserfgoed
Doel heeft een bewogen oorlogsgeschiedenis. Onder de molen van Doel bevinden zich de vermoedelijke resten van een fort uit de Tachtigjarige oorlog. De forten van Lillo en Liefkenshoek kijken naar elkaar over de Schelde. In 1832 vond de Slag om Doel plaats. Franse troepen wilden na de Belgische onafhankelijkheid van 1830 komaf maken met de nog aanwezige Nederlandse troepen, maar Fort Liefkenshoek bleef nog tot 1839 in Nederlandse handen.
Tijdens Wereldoorlog I was het grensdorp Doel het terrein van smokkelaars. Die vonden steeds opnieuw manieren om langs ‘den doodendraad’ te glippen. Dat was een onder hoogspanning staande afsluiting tussen het door de Duitsers bezette België en het neutrale Nederland. In september 1944, op het einde van Wereldoorlog II, wist het terugtrekkende Duitse leger hier op de valreep een volledige divisie over de Schelde te zetten. Daarvoor werden alle beschikbare boten in Doel aangeslagen. Daarna was het aan de Britse luchtafweer om vanop de Scheldedijk in Doel Antwerpen te behoeden voor aanvallen met vliegende bommen (V1 en V2). Het Britse monument op de Scheldedijk herinnert daaraan.
Doel en Kieldrecht hadden sedert 1632 eenzelfde wapenschild met centraal een kogge.
Het gemeentebestuur van Doel vroeg in 1847 een eigen wapenschilden kreeg dit in 1849 mits toevoeging van de letter ‘D’. Ook de vloot van Doel droeg deze ‘D’ als kenteken op al haar boten. Tot op de dag van vandaag ligt er over heel de Westerschelde nog een diaspora van boten afkomstig vanDoel, getooid met een ‘D’.
Vandaag
Doel en Doelpolder hebben alle watersnood- en oorlogsrampen overleefd. Sinds de jaren ‘60 van vorige eeuw vormt de uitbreiding van de Antwerpse haven een nieuwe bedreiging. De meeste bewoners werden verjaagd en vele gebouwen waaronder belangrijk erfgoed werden afgebroken: het statige Napoleontische Camermanhuis, de 17de eeuwse ‘Afspanning de Roos’ en de 18de eeuwse Rubenshoeve.
De Erfgoedgemeenschap Doel & Polder streeft ernaar het erfgoed van Doel nieuw leven in te blazen, met respect voor het verleden, de oorspronkelijke én de huidige bewoners. Want erfgoed is een mensenrecht. KOESTERDOEL is een eerbetoon aan het werk en het leed van alle generaties Doelenaars en Doelkoesteraars.
